اصول اخلاقی
اخلاق در انتشار آثار علمی (Publication Ethics)
نشریه راهبردهای مدیریت هوشمند و توسعه به رعایت بالاترین استانداردهای اخلاق علمی، صداقت پژوهشی و شفافیت در فرایند انتشار پایبند است. این نشریه در تمام مراحل داوری، ویرایش و انتشار، از اصول و دستورالعمل‌های بین‌المللی کمیته اخلاق در نشر (COPE)، کمیته بین‌المللی سردبیران نشریات علمی (ICMJE) و سایر نهادهای معتبر بین‌المللی تبعیت می‌کند.
تمامی ذی‌نفعان فرایند نشر شامل نویسندگان، داوران، دبیران تخصصی، سردبیر و ناشر موظف‌اند اصول اخلاقی و حرفه‌ای را رعایت کنند تا اعتبار علمی آثار حفظ و اعتماد جامعه پژوهشی تقویت شود. این بیانیه، چارچوبی جامع برای پیشگیری از تخلفات علمی و ترویج فرهنگ مسئولیت‌پذیری در تولید و انتشار دانش است.
۱. مسئولیت‌های نویسندگان
نویسندگان اصلی‌ترین نقش را در اطمینان از اصالت، درستی و صحت محتوای علمی اثر ایفا می‌کنند. ارسال مقاله به نشریه به معنای پذیرش تعهدات اخلاقی زیر است:
۱.۱ اصالت و پرهیز از سرقت علمی
-
مقاله باید کاملاً اصیل و حاصل کار علمی نویسندگان باشد و پیش‌تر در هیچ نشریه‌ای منتشر نشده یا هم‌زمان برای نشریه دیگری ارسال نشده باشد.
-
همه منابع استفاده‌شده باید به‌صورت دقیق و شفاف ذکر شوند و نقل‌قول‌ها یا ایده‌های برگرفته از دیگران با ذکر منبع مشخص شود.
-
کلیه مقالات با استفاده از نرم‌افزار iThenticate از نظر سرقت علمی، خودسرقتی و تکرار انتشار بررسی می‌شوند.
-
در صورت کشف سرقت علمی یا داده‌سازی، مقاله بلافاصله رد و موضوع به مؤسسه یا دانشگاه نویسندگان گزارش خواهد شد.
۱.۲ انتشار تکراری یا چندگانه
-
ارسال هم‌زمان یک مقاله به چند نشریه یا انتشار دوباره اثر مشابه، تخلف اخلاقی محسوب می‌شود.
-
در صورت ارتباط مقاله با آثار پیشین نویسندگان، باید به‌طور شفاف توضیح داده شود.
۱.۳ معیارهای نویسندگی
-
فقط افرادی که در طراحی، اجرا، تحلیل داده‌ها یا نگارش مقاله نقش اساسی داشته‌اند باید به‌عنوان نویسنده معرفی شوند.
-
همه نویسندگان باید در نگارش نهایی مشارکت داشته و با نسخه نهایی و ارسال مقاله موافقت کتبی خود را اعلام کنند.
-
تغییر در ترتیب یا تعداد نویسندگان پس از ارسال مقاله تنها با تأیید کتبی تمامی نویسندگان امکان‌پذیر است.
۱.۴ صحت داده‌ها و پرهیز از تحریف
-
نویسندگان باید داده‌ها و یافته‌های خود را به‌صورت دقیق، صادقانه و بدون تحریف ارائه کنند.
-
جعل داده، حذف نتایج نامطلوب، یا دست‌کاری تصاویر و نمودارها از مصادیق تخلف علمی است.
-
نویسندگان موظف‌اند داده‌های خام پژوهش را در صورت درخواست دبیر یا داور ارائه دهند.
۱.۵ استناد و ارجاع صحیح
-
تمامی منابعی که در شکل‌گیری پژوهش نقش داشته‌اند باید در بخش منابع آورده شوند.
-
استفاده از محتوای تولیدشده توسط هوش مصنوعی (مانند ChatGPT یا ابزارهای مشابه) باید به‌صورت شفاف در مقاله ذکر شود.
۱.۶ تضاد منافع
-
نویسندگان باید هرگونه تضاد منافع مالی، سازمانی یا شخصی را که ممکن است بر تفسیر نتایج اثر بگذارد، اعلام کنند.
-
منابع مالی حمایت از پژوهش باید در مقاله ذکر شوند.
۱.۷ رعایت اصول اخلاقی در پژوهش‌های انسانی و حیوانی
-
مقالاتی که شامل پژوهش‌های انسانی یا حیوانی هستند، باید دارای تأییدیه کمیته اخلاق پژوهش و کد اخلاقی معتبر باشند.
-
در پژوهش‌های انسانی، کسب رضایت آگاهانه شرکت‌کنندگان الزامی است و باید محرمانگی اطلاعات رعایت شود.
۱.۸ اصلاح و استرداد مقاله
-
در صورت کشف خطا یا اشتباه علمی پس از انتشار، نویسندگان موظف‌اند به‌سرعت سردبیر را مطلع کنند تا مقاله اصلاح یا در صورت لزوم مسترد شود.
۲. مسئولیت‌های دبیران و سردبیر
دبیران تخصصی و سردبیر مسئولیت حفظ یکپارچگی علمی، بی‌طرفی و شفافیت در فرایند ارزیابی مقالات را بر عهده دارند.
۲.۱ استقلال و بی‌طرفی
-
تصمیم‌گیری درباره پذیرش یا رد مقاله باید صرفاً بر اساس شایستگی علمی، نوآوری و کیفیت پژوهش صورت گیرد و هیچ عامل شخصی، سازمانی یا مالی نباید در این تصمیم دخالت داشته باشد.
-
سردبیر و دبیران موظف‌اند از هرگونه جانبداری نسبت به نویسندگان یا نهادهای خاص پرهیز کنند.
۲.۲ محرمانگی
-
تمام مقالات ارسالی باید به‌عنوان اسناد محرمانه تلقی شوند و اطلاعات آن‌ها نباید در اختیار افراد خارج از فرایند داوری قرار گیرد.
-
هیچ اطلاعاتی درباره مقاله نباید بدون رضایت نویسندگان افشا شود.
۲.۳ داوری عادلانه
-
سردبیر موظف است اطمینان حاصل کند که هر مقاله توسط دو یا سه داور متخصص و مستقل بررسی شود.
-
فرایند داوری در این نشریه دوسوکور است؛ یعنی هویت داوران و نویسندگان برای یکدیگر ناشناخته باقی می‌ماند.
۲.۴ رسیدگی به تخلفات علمی
-
در صورت مشاهده هرگونه سوءرفتار علمی (از جمله سرقت علمی یا جعل داده)، دبیران باید موضوع را بررسی و بر اساس دستورالعمل‌های COPE تصمیم‌گیری کنند.
-
در صورت اثبات تخلف، اقدامات لازم مانند اصلاح، انتشار توضیح یا استرداد مقاله انجام خواهد شد.
۲.۵ تضاد منافع دبیران
-
چنانچه دبیر یا سردبیر در زمینه موضوع مقاله یا با نویسندگان رابطه‌ای علمی، مالی یا شخصی داشته باشد، باید از فرایند ارزیابی آن مقاله کناره‌گیری کند.
۳. مسئولیت‌های داوران
نقش داوران در حفظ کیفیت علمی و اعتبار نشریه بسیار حیاتی است.
۳.۱ محرمانگی
-
تمامی مقالات ارسالی برای داوری باید کاملاً محرمانه تلقی شوند. داوران مجاز به افشای هیچ بخشی از مقاله یا استفاده شخصی از داده‌های آن نیستند.
۳.۲ بی‌طرفی و سازندگی
-
داوری باید عینی، محترمانه و مبتنی بر شواهد علمی باشد.
-
انتقاد باید به محتوای مقاله محدود شود نه به شخصیت نویسنده.
-
داوران باید پیشنهادهای مشخص و کاربردی برای بهبود مقاله ارائه دهند.
۳.۳ تشخیص مشابهت و استناد ناقص
-
داوران در صورت مشاهده شباهت یا هم‌پوشانی با آثار دیگر موظف‌اند موضوع را به دبیر اطلاع دهند.
-
همچنین اگر منابع مرتبطی در مقاله ذکر نشده باشند، داور باید نویسندگان را مطلع سازد.
۳.۴ تضاد منافع
-
در صورت وجود هرگونه تضاد منافع (رابطه مالی، علمی یا شخصی با نویسندگان یا موضوع)، داور باید از پذیرش داوری خودداری کند.
۴. مسئولیت‌های ناشر
ناشر نشریه راهبردهای مدیریت هوشمند و توسعه متعهد است که از استقلال علمی سردبیران، رعایت اصول اخلاقی و شفافیت در فرایند نشر حمایت کند.
-
ناشر زیرساخت‌های فنی و پشتیبانی لازم برای اجرای صحیح فرایند داوری و انتشار را فراهم می‌آورد.
-
در صورت بروز شکایت یا تخلف، ناشر موظف است فرایند بررسی را با همکاری سردبیر پیگیری و اقدامات اصلاحی (مانند اصلاح، توضیح یا استرداد مقاله) را به‌صورت شفاف اجرا کند.
-
ناشر اطمینان می‌دهد که منافع مالی یا تبلیغاتی هیچ‌گونه تأثیری بر تصمیمات علمی و داوری نخواهد داشت.
۵. تخلفات علمی، اصلاحات و استرداد مقالات
نشریه بر اساس راهنمای COPE Flowcharts، تمامی موارد تخلف از اصول اخلاقی را با دقت و محرمانگی بررسی می‌کند.
۵.۱ فرایند رسیدگی
-
تمامی گزارش‌های تخلف به‌صورت محرمانه بررسی می‌شوند.
-
در صورت لزوم، از نهاد یا دانشگاه محل خدمت نویسندگان برای بررسی بیشتر درخواست همکاری خواهد شد.
-
پیش از تصمیم نهایی، نویسندگان فرصت دفاع خواهند داشت.
۵.۲ اقدامات ممکن
بر حسب نوع و شدت تخلف، اقدامات زیر انجام می‌شود:
-
رد مقاله و ممنوعیت ارسال آثار آینده؛
-
چاپ اصلاحیه (Correction) در موارد خطای غیرعمدی؛
-
چاپ بیانیه نگرانی (Expression of Concern) در موارد در حال بررسی؛
-
استرداد مقاله (Retraction) در صورت اثبات جعل، سرقت علمی یا تحریف داده‌ها.
۵.۳ سیاست استرداد
مقالات مستردشده از آرشیو حذف نمی‌شوند، بلکه با ذکر اطلاعیه رسمی استرداد در دسترس خواهند بود تا شفافیت علمی حفظ شود.
۶. شکایات و درخواست بازبینی تصمیمات
نویسندگان یا خوانندگانی که نسبت به تصمیمات سردبیر یا فرایند داوری شکایت دارند، می‌توانند از طریق ایمیل رسمی نشریه درخواست خود را مطرح کنند.
کمیته اخلاق نشریه موضوع را بی‌طرفانه، محرمانه و در سریع‌ترین زمان ممکن بررسی خواهد کرد.
۷. استفاده اخلاقی از ابزارهای هوش مصنوعی
نشریه استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی را در نگارش یا تحلیل داده‌ها تنها در صورت شفاف‌سازی کامل مجاز می‌داند.
-
ابزارهای هوش مصنوعی مانند ChatGPT یا Copilot نمی‌توانند به‌عنوان نویسنده معرفی شوند.
-
استفاده از آن‌ها باید در بخش روش پژوهش یا تقدیرنامه مقاله ذکر شود.
-
مسئولیت کامل صحت، اصالت و اعتبار محتوای تولیدشده همچنان بر عهده نویسندگان است.
۸. شفافیت داده‌ها و اشتراک‌گذاری علمی
برای ارتقای بازتولیدپذیری و اعتبار علمی:
-
نویسندگان تشویق می‌شوند داده‌ها، کدها و مواد پژوهشی خود را در مخازن علمی معتبر به اشتراک بگذارند.
-
اشتراک داده‌ها باید بدون نقض حریم خصوصی یا مقررات اخلاقی انجام شود.
۹. نظارت اخلاقی بر پژوهش‌های انسانی و حیوانی
-
پژوهش‌های انسانی باید مطابق با اصول اعلامیه هلسینکی و با تأیید کمیته اخلاق معتبر انجام شده باشند.
-
پژوهش‌های حیوانی باید با رعایت استانداردهای بین‌المللی رفاه حیوانات آزمایشگاهی صورت گیرند.
-
درج کد اخلاق و رضایت آگاهانه شرکت‌کنندگان انسانی در مقاله الزامی است.
۱۰. اقدامات تنبیهی در تخلفات اخلاقی
در صورت تخلف اثبات‌شده، نشریه می‌تواند اقدامات زیر را اعمال کند:
-
رد مقاله و ممنوعیت ارسال‌های بعدی؛
-
اطلاع‌رسانی به نهاد یا دانشگاه محل خدمت نویسنده؛
-
انتشار بیانیه رسمی یا استرداد مقاله؛
-
اعلام عمومی موارد تخلف در صورت لزوم برای حفظ سلامت علمی جامعه پژوهشی.
۱۱. منابع و اسناد مرجع اخلاقی
سیاست‌های نشریه راهبردهای مدیریت هوشمند و توسعه منطبق بر اسناد و نهادهای بین‌المللی زیر است:
-
Committee on Publication Ethics (COPE): https://publicationethics.org
-
International Committee of Medical Journal Editors (ICMJE): توصیه‌نامه‌های اخلاقی و استانداردهای انتشار علمی
-
World Association of Medical Editors (WAME): اصول شفافیت و بهترین شیوه‌های نشر
-
Elsevier PERK: مجموعه دستورالعمل‌های اخلاق نشر
